Είδαμε σε προηγούμενο άρθρο τις κοινωνικές και κοινωνιολογικές παραμέτρους του ηλιομαυρίσματος, ή αλλιώς « ηλιόχρωσης », όπως αυτό επιτυγχάνεται μέσω της σκοπούμενης ηλιο-έκθεσης στο πλαίσιο « ηλιολούτρων ». Κατέστη σαφές πως η « ηλιολουσία », όχι μόνον ηλιοθεραπεία δεν είναι, με την κυριολεκτική σημασία του όρου, αλλά αποτελεί αίτιο νόσου, με το μαυρισμένο δέρμα να είναι εξ ορισμού βεβλαμμένο. Η ηλιόχρωση είναι δείγμα πως το δέρμα έχει τρωθεί και αποτελεί προάγγελο της « ηλιοδερμίας », κατάστασης που επίσης αναλύσαμε στο ίδιο άρθρο.
Θυμίζουμε πως το μαύρισμα δεν είναι παρά η απάντηση του δέρματος στις ζημίες που προκάλεσε η καρκινογόνος και γηραντική υπεριώδης (UV) ακτινοβολία. Σε κυτταρικό επίπεδο, το ηλιόχρωμα αποδίδεται στη σύνθεση μελανίνης, μιας « δερμοχρωστικής » που εκλύεται λόγω του επαγόμενου από τις UV ηλιακές ακτίνες οξειδωτικού stress των κερατινοκυττάρων και μελανοκυττάρων της επιδερμίδας. Η παραγωγή μελανίνης συγχρονίζεται με μία προσπάθεια ενεργοποίησης των μηχανισμών επιδιόρθωσης των βλαβών του γενετικού υλικού, δηλαδή του DNA των προαναφερθέντων κυττάρων.
Συμπερασματικά, το ηλιοεκτεθειμένο δέρμα είναι εκ των πραγμάτων εν δυνάμει πεδίο γένεσης προκαρκινικών αλλοιώσεων, και από την άλλη κινδυνεύει να γεράσει γρηγορότερα και εντονότερα, μέσω εμφάνισης πανάδων (δυσχρωμιών), ρυτιδώσεων, ρίκνωσης, μείωσης της σπαργής και της ελαστικότητάς του.
Καίτοι, ιατρικά μιλώντας, η ηλιοέκθεση είναι ξεκάθαρη βλαπτική, οι κοινωνικές επιταγές της « μόδας », συνεχίζουν να προβάλουν το ηλιομαύρισμα ως στοιχείο ομορφιάς και ευεξίας. Συγκεράζοντας τις δύο αυτές προσεγγίσεις, από τη δεκαετία 1990 και ύστερα, η Φαρμακευτική Χημεία έχει προτείνει λύσεις που περικλείουν την απόκτηση μαυρίσματος της επιδερμίδας, δίχως να υπάρχει η ανάγκη ηλιοέκθεσης. Μιλάμε για το « αυτο-μαύρισμα », ή « sunless tanning », ή « auto-bronzage », ή « self-tan ».
Επιτυγχάνεται μέσω της εφαρμογής τοπικών προϊόντων ("bronzers") σε μορφή κρέμας, γαλακτώματος, γέλης (gel) ή εκνεφώματος (spray). Βασικό ενεργό συστατικό αυτών των κοσμετολογικών σκευασμάτων είναι η διυδροξυακετόνη (DHA ή dihydroxyacétone), ή αλλιώς διυδροξυπροπανόνη. Πρόκειται για ένα σάκχαρο, έναν μονοσακχαρίτη, του τύπου της τριόζης (το μόριό της δηλαδή αποτελείται από τρία άτομα άνθρακα), και κετόζης καθώς το μόριό της περιλαμβάνει σε κεντρικό τμήμα της ευθείας ανθρακικής αλυσίδας του μια ομάδα καρβονυλίου, όπως συμβαίνει με τις κετόνες. Το σάκχαρο αυτό απαντάται φυσικά στο φλοιό της καστανιάς. Πλέον, ωστόσο, παράγεται βιοτεχνολογικά, ύστερα από ειδική κατεργασία γλυκερόλης (γλυκερίνης) που προέρχεται είτε από καλαμπόκι, είτε από ελαιοκράμβη (colza ή rape), είτε από ζαχαροκάλαμα ή ζαχαρότευτλα . Η συγκέντρωση σε διυδροξυακετόνη (DHA), σκευασμάτων που απευθύνονται σε ανοιχτόχρωμες επιδερμίδες είναι της τάξης του 2% - 3%, ενώ για τα βαθύχρωμα δέρματα ξεπερνά το 5%. Στην αγορά κυκλοφορούν σκευάσματα που το εύρος συγκέντρωσης σε DHA κυμαίνεται μεταξύ 1% και 20%.
Ένας ακόμη συνήθης αυτομαυριστικός παράγοντας είναι ο μονοσακχαρίτης, του τύπου της τετρόζης, ερυθρουλόζη. Ως κετόζη, μοιράζεται τα ίδια χαρακτηριστικά με την DHA σε επίπεδο βιοχημικών αντιδράσεων. Εμπεριέχεται φυσικά στα κόκκινα φρούτα, και δη στα βατόμουρα.
Η διυδροξυακετόνη (DHA) δεσμεύεται σε κερατίνες, δηλαδή σε δομικές πρωτεΐνες των κυττάρων της κερατίνης στιβάδας της επιδερμίδας. Αγκιστρώνεται δηλαδή στα νεκρά κύτταρα της επιδερμίδας, καθώς στην κεράτινη στιβάδα τα κερατινοκύτταρα έχουν απωλέσει τον πυρήνα τους και συνιστούν στην ουσία φολίδες, λέπια που βρίθουν κερατινών. Οι κερατίνες είναι πρωτεΐνες που έχουν ως δομικό λίθο τα αμινοξέα. Μόλις η καρβονυλική ομάδα της DHA αντιδράσει με την αμινομάδα των αμινοξέων των κερατινών της επιδερμίδας, μες σε δύο ώρες παράγονται μελανοϊδίνες, πολυμερή φαιού και πορτοκαλί χρώματος που προσδίδουν την ηλιόχρωση στην επιδερμίδα. Αυτή η χημική αντίδραση μεταξύ DHA και των απυρηνικών « νεκρών » κυττάρων της επιφάνειας της επιδερμίδας ακολουθεί τους κανόνες της γλυκοζυλίωσης πρωτεϊνών, σύμφωνα με την αντίδραση Maillard (Μαγιάρ). Πρόκειται για την περιώνυμη αντίδραση « μη ενζυμ(ατ)ικής αμαύρωσης » που οφείλει το όνομά της στο Γάλλο γιατρό νεφρολόγο και χημικό, Louis-Camille Maillard (1878-1936) και βρίσκει εφαρμογή τόσο στην Ιατρική, στην Κοσμετολογία, όσο και στη Ζαχαροπλαστική και Αρτοποιία. Το καφέ χρώμα της κόρας του ψωμιού, το καφέ χρώμα των σφολιατοειδών, του κέικ οφείλονται στην αντίδραση Maillard και στην παραγωγή των μελανοϊδών. Εκτός από τα οπτικά αποτελέσματα των προϊόντων αμαύρωσης, το πλέγμα αντιδράσεων Maillard εκτείνεται και στις χαρακτηριστικές οσμές που συνοδεύουν την παρασκευή των εν λόγω τροφίμων κατά το ψήσιμό τους.
Από τα άνωθι συνάγουμε πως :
α) τα αμαυρωτικά προϊόντα εφαρμόζονται αποκλειστικά με τη χρήση ειδικού γαντιού ή/και πινέλου,
β) το αυτο-μαύρισμα επιτυγχάνεται μέσω εφαρμογής τοπικών ουσιών στο δέρμα, οπότε δεν απαιτείται έκθεση στον ήλιο,
γ) αποφεύγονται όλες οι βλαβερές επιδράσεις του υπεριώδους φάσματος της ηλιακής ακτινοβολίας,
δ) το χρώμα που προκύπτει δεν σχετίζεται με την παραγωγή και συσσώρευση μελανίνης, αλλά με τη σύνθεση μελανοϊδινών μέσω της αντίδρασης αμαύρωσης κατά Maillard (Μαγιάρ),
ε) παρότι μιλάμε για μαύρισμα, το χρώμα που προκύπτει εντάσσεται μάλλον στο φάσμα του βαθέος πορτοκαλί,
στ) Η αντίδραση Maillard εκλύει στο δέρμα ενίοτε δυσάρεστες οσμές. Αυτές δύνανται να εξουδετερωθούν από αρωματικές ουσίες που συμπεριλαμβάνονται ως έκδοχα στα σκευάσματα DHA,
ζ) Το αυτομαύρισμα ξεκινά να λαμβάνει χώρα μες σε 2 ώρες, κορυφώνεται μες στις επόμενες 12-36 ώρες και παρέρχεται βαθμιαία εντός 4 με 7 ημερών, καθώς αποβάλλονται τα νεκρά κύτταρα της επιδερμίδας που έχουν βαφτεί από τις μελανοϊδίνες, μέσω της φυσικής διαδικασίας της επιδερμιδικής αποφολίδωσης ή απολέπισης. Η τεχνητή αποφολίδωση (scrubbing) του δέρματος, η έντονη εφίδρωση, η παρατεταμένη εμβύθιση-παραμονή στο νερό, είναι παράγοντες που επιταχύνουν τη διαδικασία της φυσικής απόπτωσης των νεκρών κυττάρων της κερατίνης στιβάδας της επιδερμίδας, συντελώντας στην ταχύτερη υποστροφή του μαυρίσματος,
η) Η DHA δεν απορροφάται από βαθύτερα στρώματα του δέρματος καθώς δρα αποκλειστικά στην επιφάνεια της επιδερμίδας. Αποβάλλεται δια της φυσικής απολέπισης της επιδερμίδας,
θ) Το αυτομαύρισμα δεν μάς προστατεύει από το έγκαυμα. Λόγω της μη εμπλοκής της μελανινοσύνθεσης, δεν επάγεται προστασία έναντι στις B υπεριώδεις ακτίνες (UVB). Σε έναν ήσσονος σημασίας βαθμό επέρχεται ήπια προστασία έναντι στις λιγότερο βλαπτικές, από απόψη φωτοκαρκινογενετικής δυναμικής, υπεριώδεις Α ακτίνες (UVA). Η ψευδής αίσθηση προστασίας που το τεχνητό μαύρισμα ενδέχεται να προκαλέσει, συνιστά κίνδυνο πρόκλησης ηλιακού ερυθήματος (εγκαύματος) από UVB, στην περίπτωση που εκτεθούμε στον ήλιο άνευ λήψης μέτρων ηλιοπροστασίας. Εξάλλου, ακόμα και το ηλιόχρωμα που αποκτάται μέσω της κλασικής ηλιοθεραπείας, δεν προσφέρει παρά ελάχιστη προστασία έναντι στις βλαβερές επιδράσεις μιας επέκεινα ηλιοέκθεσης,
ι) υπάρχει ο κίνδυνος ανομοιογενούς μαυρίσματος, ανάλογα με το πάχος της κερατίνης στιβάδας της επιδερμίδας ανά περιοχές του σώματος. Έτσι, στις προπέτειες, όπως είναι τα γόνατα, οι αγκώνες και οι αστράγαλοι, ενδέχεται η συγκέντρωση της χρωστικής να είναι εντονότερη. Για το λόγο αυτό, συστήνεται η τριβή των αρθρώσεων των δαχτύλων, των καρπών, και λοιπών προπετειών σε πετσέτα μετά την εφαρμογή του προϊόντος στις υπερκερατωσικές αυτές περιοχές, ώστε να αποφευχθεί η σώρευσή τους εκεί όπου η επιδερμίδα είναι εκ φύσεως παχύτερη,
ια) στο πλαίσιο αυτό, σε ακνεϊκά δέρματα όπου παρατηρούνται φαγέσωρες σε πρόσωπο και ράχη, το τεχνητό μαύρισμα δύναται να είναι εντονότερο στα σημεία αυτά,
ιβ) Μελέτη του 2007 υποστηρίζει ότι η χρήση σκευάσματος υψηλής συγκέντρωσης σε διυδροξυακετόνη (>5%), ευθύνεται για την έκλυση ελευθέρων ριζών στην επιδερμίδα που θα εκτεθεί στις ηλιακές υπεριώδεις ακτίνες μες στις επόμενες 24 ώρες που ακολουθούν την εφαρμογή του αυτομαυριστικού αυτού προϊόντος. Επομένως, οφείλουμε να αποφεύγουμε την έκθεση στον ήλιο για τις πρώτες 24 ώρες. Ακολούθως, να προηγείται της ηλιοέκθεσης η εφαρμογή κατάλληλου αντι-ηλιακού σε επαρκή ποσότητα. Ομοίως, να διαβάζουμε τις ετικέτες περί της σύστασης των αυτομαυριστικών καλλυντικών, φροντίζοντας ώστε η συγκέντρωση σε DHA να μην υπερβαίνει το 5%.
Η ερυθρουλόζη, καθώς επάγει επιβραδυνόμενη αντίδραση γλυκοζυλίωσης, προσδίδει με καθυστερημένο τρόπο χρώμα στην επιδερμίδα, γεγονός που εγγυάται, ωστόσο, ένα πιο ομοιογενές μαύρισμα. Λόγω των ενυδατικών ιδιοτήτων της και της βραδείας δράσης της, απαντάται σε συνδυαστικά σχήματα μαζί με την DHA. Ενώ τη συναντούμε συχνά σε σκευάσματα τεχνητού μαυρίσματος στην Ευρώπη, ο Αμερικανικός Οργανισμός Φαρμάκων, FDA, δεν εγκρίνει τη χρήση της.
Καταλήγοντας, τα σύγχρονα προϊόντα αυτομαυρίσματος οφείλουν τη δράση τους στην διυδροξυακετόνη (DHA). Παρέχουν μαύρισμα στους τόνους του βαθέος πορτοκαλί έως καστανού χρώματος, που επιτυγχάνεται μέσω χημικής αντίδρασης αμαύρωσης που λαμβάνει χώρα στο ανώτατο επιφανειακό στρώμα της επιδερμίδας. Δεν εμπλέκεται η παραγωγή μελανίνης. Δεν απαιτείται ηλιοέκθεση. Αποφεύγονται έτσι οι βλαβερές επιδράσεις της υπεριώδους ηλιακής ακτινοβολίας. Το τεχνητό αυτομαύρισμα μπορεί να λάβει χώρα « κεκλεισμένων των θυρών », σε οιαδήποτε εποχή του έτους, δίχως να είναι αναγκαία η προσφυγή στον ήλιο, ούτε στα ιατρικώς απαράδεκτα και επιβλαβή solaria (« ηλιαστήρια »). Ασθενείς νοσούντες από φωτοδερματοπάθειες, όπως είναι το πολύμορφο εκ φωτός ερύθημα, ή από φωτοεπιδεινούμενες νόσους, όπως ορισμένα αυτοάνοσα συστηματικά νοσήματα του συνεκτικού ιστού, με κλασικό παράδειγμα εκείνο του Συστηματικού Ερυθηματώδους Λύκου, μπορούν να καταφύγουν στη χρήση αυτομαυριστικών ουσιών, επωφελούμενοι ενός χρώματος σχεδόν ισοδύναμου με αυτού που προκύπτει από την ιατρικά απαγορευμένη για εκείνους ηλιόεκθεση.
Τα αμαυρωτικά προϊόντα εφαρμόζονται αποκλειστικά με τη χρήση ειδικού γαντιού ή/και πινέλου.
Πριν από την εφαρμογή τοπικού προϊόντος περιέχοντος DHA, καλό είναι να έχει προηγηθεί εξέταση από Δερματολόγο ολοκλήρου του σώματος, και ήπια απολέπιση (peeling ή scrub) ώστε να αμβλυνθούν οι υπερκερατωσικές ζώνες, στην κατεύθυνση της επίτευξης ενός ομοιογενούς τεχνητού μαυρίσματος. Συστήνεται η τριβή των αρθρώσεων των δαχτύλων, των καρπών, και λοιπών προπετειών σε πετσέτα μετά την εφαρμογή του προϊόντος στις υπερκερατωσικές αυτές περιοχές, ώστε να αποφευχθεί η σώρευσή τους εκεί όπου η επιδερμίδα είναι εκ φύσεως παχύτερη.
Η χρήση αντι-ηλιακού πριν από την έκθεση στον ήλιο είναι αναγκαία, καθώς το αποκτηθέν αυτομαύρισμα δεν εξασφαλίζει την παραμικρή προστασία από τις ακτίνες UVB, παρά έναν δείκτη προστασίας SPF <3. Επιπρόσθετα, οφείλουμε να αποφεύγουμε την έκθεση στον ήλιο για τις πρώτες 24 ώρες. Ακολούθως, να προηγείται της ηλιοέκθεσης η εφαρμογή κατάλληλου αντι-ηλιακού σε επαρκή ποσότητα. Ομοίως, να επιλέγουμε αυτομαυριστικά καλλυντικά στα οποία η συγκέντρωση σε DHA δεν υπερβαίνει το 5%.
Απαιτείται προσοχή κατά τη χρήση τους σε ευαίσθητα και ατοπικά δέρματα, καθώς κάποια από τα έκδοχα των αυτομαυριστικών σκευασμάτων δύνανται να προκαλέσουν αλλεργικές δερματίτιδες. Η γνωμάτευση Δερματολόγου είναι απαραίτητη προ της εφαρμογής τους, ώστε να αποκλειστούν σχετικές αντενδείξεις. Η σύγχρονη Φαρμακευτική Τεχνολογία έχει επιτρέψει τη δημιουργία προϊόντων που υπόσχονται ένα τεχνητό χρώμα φυσικότερο σε σύγκριση με το παλαιότερα επιτυγχανόμενο « καροτοειδές », δίχως δυσάρεστες οσμές, και με περισσότερη ομοιογένεια ως προς την κατανομή του στο σώμα.
Η προοδευτική απώλεια του τεχνητού αυτομαυρίσματος μες σε μία εβδομάδα από την αρχική εφαρμογή του είναι ο κανόνας. Η τεχνητή αποφολίδωση (scrubbing) του δέρματος, η έντονη εφίδρωση, η παρατεταμένη εμβύθιση-παραμονή στο νερό, είναι παράγοντες που επιταχύνουν τη διαδικασία της φυσικής απόπτωσης των νεκρών κυττάρων της κερατίνης στιβάδας της επιδερμίδας, συντελώντας στην ταχύτερη υποστροφή του τεχνητού μαυρίσματος,
