Ο ελληνοϊταλικός πόλεμος του 1940-'41 ξεκίνησε την αυγή της 28ης Οκτωβρίου 1940 με την προσπάθεια προέλασης της Ταξιαρχίας Γιούλια στην ελληνοαλβανική μεθόριο σύμφωνα με τους σχεδιασμούς του Μουσολίνι και παρά τις επανειλημμένα εκφρασθείσες ρητές ενστάσεις του Χίτλερ.
Η εγχώρια διδασκόμενη σχολική Ιστορία έχει διαμορφώσει διαχρονικά στη συνείδησή μας μιαν εικόνα που φέρει τον Ι. Μεταξά να διατυπώνει με απροϋπόθετη φυσικότητα το περιώνυμο «ΟΧΙ » (ή επί το ακριβέστερον - εκ της γαλλιστί διατυπωμένης φράσης του Έλληνα δικτάτορα - « -Επομένως, έχουμε πόλεμο ») στον προσκομίζοντα το μοιραίο τηλεγράφημα στην πρωθυπουργική κατοικία στην Κηφισιά, Ιταλό Πρέσβη, Γκράτσι λίγες ώρες ενωρίτερα.
Βλέποντας τα γεγονότα, αποστασιοποιούμενοι από την κυριάρχη καθ' ημάς ιστορική αφήγηση, διαπιστώνουμε πως ο Β' ΠΠ χαρακτηρίζεται σε πολιτικό επίπεδο, εν πολλοίς, από τη σύγκρουση δύο βασικών πόλων: του ελεύθερου δημοκρατικού κόσμου ενάντια στη συμμαχία των χωρών που τελούσαν υπό ολοκληρωτικά, αντιδραστικά καθεστώτα (Άξονας). Όσο απλουστευτικό κι αν φαίνεται, ξενίζει τον ανυποψίαστο μελετητή της Ιστορίας η καταρχήν δυσερμήνευτη παραδοξότητα της σύρραξης μεταξύ δύο ομοειδών, φασιστικών κρατών, όπως ήταν τότε η Ιταλία και η Ελλάδα.
Εθνικοί, εδαφικοί και στρατηγικοί λόγοι συνέτειναν στην εξάλειψη της ιδεολογικής συνάφειας των δύο αντιτιθέμενων χωρών. Η Ελλάδα, παραδοσιακή σύμμαχος του Ηνωμένου Βασιλείου συνιστούσε πρόσκομμα στις επεκτατικές βλέψεις του Ντούτσε προς την Αίγυπτο. Έχοντας εγκαθιδρύσει ο τελευταίος την κυριαρχία του στην Ανατολική Αφρική, όσο και στην αλβανογιουγκοσλαυϊκή συνορογραμμή, στόχευε στη γεωπολιτική εξάρθρωση της έως τότε ουδέτερης Ελλάδας, ώστε να αποσοβήσει τον κίνδυνο να καταφύγει στα λιμάνια της χώρας μας ο αγγλικός στόλος στην περίπτωση που ο Άξονας κατόρθωνε να τόν εκδιώξουν από την Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου.
Αυτή η στρατηγική συμμαχική σχέση της Ελλάδας με τη Μεγάλη Βρετανία θα απολήξει παραδόξως αργότερα στη δημιουργία επισιτιστικών περιπλοκών για τη χώρα μας. Η σπουδαία πολεμική μηχανή που αποτελούσε ο αγγλικός στόλος είναι στοιχείο κεφαλαιώδους σημασίας που εμπλέκεται στην υπόθεση του Μεγάλου Λιμού των Αθηνών, όπως αυτός εκδηλώθηκε μες σε λιγότερο από έναν χρόνο από την έναρξη της ιταλικής επίθεσης, την 28η Οκτωβρίου 1940.
Όταν εμπεδώθηκε η τριπλή Κατοχή στην Ελλάδα, μετά την καθοριστική ανάμειξη των Γερμανών στον ελληνοϊταλικό πόλεμο, δημιουργήθηκε σε σύντομο χρονικό διάστημα, μεταξύ άλλων, ζήτημα κάλυψης των διατροφικών αναγκών της χώρας που οφειλόταν στη διαπραττόμενη λεηλασία των αποθεμάτων εκ μέρους των κατακτητών, στην ανεπάρκεια της εγχώριας αγροτικής παραγωγής που εκ των πραγμάτων παρέλυε, καθώς και στις αποδιαρθρωμένες μεταφορές. Μα, κυρίως, στο επισιτιστικό ζήτημα συνέβαλλε δραματικά η διακοπή εισαγωγής πρώτων ειδών λόγω του αγγλικού αποκλεισμού, γεγονός που αποστερούσε παρευθύς έως και το 40% της αναγκαίας για τον ελληνικό πληθυσμό ποσότητας σιτηρών.
« Οι Σύμμαχοι μετεχειρίσθησαν τον αποκλεισμόν των υπό τον Άξονα χωρών ως πολεμικόν μέσον δια την επικράτησίν των. Αλλά, ο αποκλεισμός και των συμμαχικών χωρών που είχαν πέσει στην δουλεία του κατακτητού έθιγε δικαίους και αδίκους. Αι ανάγκαι του πολέμου που επιβάλλουν σκληρότητας, ευρίσκοντο εις την περίπτωσιν αυτήν σε αντίθεσην προς το καθήκον που επέβαλλεν η συμμαχική αλληλεγγύη για λαούς φίλους, που επεινούσαν... » διασαφηνίζει ο Εμμανουήλ Τσουδερός, Πρωθυπουργός της εξόριστης στην Αίγυπτο ελληνικής Κυβέρνησης σε μεταγενέστερο απολογισμό του αναφερόμενος στο χειμώνα 1941-'42.
Το Ηνωμένο Βασίλειο είχε εντάξει την πολιτική ναυτικού αποκλεισμού (naval blockade) στο Χαρτοφυλάκιο του αγγλικού Υπουργείου Οικονομικού Πολέμου (Economic Warfare) υπό τον Εργατικό, Xιού Ντάλτον. Επρόκειτο για επίσημη πολιτική τακτική των Άγγλων που για την υπέρβασή της, σειρά ενεργειών έλαβαν χώρα τόσο από την εξόριστη βασιλική Κυβέρνηση του Εμμανουήλ Τσαδερού, όσο και από την παλαιά αστική πολιτική ηγεσία της χώρας (Θεμιστοκλής Σοφούλης, Γεώργιος Καφαντάρης κ.ά.), αλλά και από την εγχώρια Ορθόδοξη και Καθολική Ιεραρχία (Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός Παπανδρέου και Αρχιεπίσκοπος Γεώργιος Χαλαβαζής των Ελληνορρύθμων, αντίστοιχα). Ο δε τελευταίος, με τη βοήθεια του μετέπειτα Πάπα Ιωάννη ΚΓ’, που τότε κατείχε τη θεση του απεσταλμένου της Αγίας Έδρας στον Ελλαδικό χώρο, επέτυχε την έμπρακτη στήριξη του Πάπα Πίου ΙΒ’ στην κατεύθυνση της άσκησης πίεσης στην αγγλική (και αμερικανική) Κυβέρνηση προς διττή άρση τόσο του αυστηρού αγγλικού αποκλεισμού που παρεμπόδιζε την άφιξη φορτίων τροφίμων, όσο και της μεσεγγύησης που επιβάρυνε τα ήδη αγορασθέντα από την ελληνική Κυβέρνηση σιτηρά. Με τις εργώδεις διπλωματικές αυτές δράσεις επετεύχθη την άνοιξη 1942 η υπό έλεγχο μερική ελεύθερη δίοδος των προοριζομένων για την Ελλάδα νηοπομπών ανεφοδιασμού που ανέκοψε σταδιακά το μείζον κύμα του Λιμού.
Εξυπακούεται πως στο μεταξύ είχαν οργανωθεί συσσίτια από την Ελληνική Πολιτεία (δλδ το επίσημο υπό κατοχή κράτος), από την Ορθόδοξη και Καθολική Εκκλησία, ως και από αντιστασιακές Οργανώσεις, όπως το ΕΑΜ. Κατ’ αντιστοιχία, αναφέρουμε την «Κεντρική Επιτροπή Συσσιτίων», τον «Εθνικό Οργανισμό Χριστιανικής Αλληλεγγύης», τις «Εστίες Θείας Προνοίας» και την «Εθνική Αλληλεγγύη».
Οι ανθρώπινες ζωές που χάθηκαν στο Λεκανοπέδιο Αττικής κατά την περίοδο αυτή ανέρχονται στις 40.000 - 65.000, με τους αριθμούς να ποικίλουν ανάλογα με τις πηγές.
Διαβάστε περισσότερα στην ηλεκτρονική έκδοση του « Βήματος της Κυριακής » tovima.gr
Στην παρούσα καταγραφή προσεγγίζουμε το θέμα ιατροϊστορικώς. Στο Εργαστήριο Ιστορίας της Ιατρικης και Ιατρικης Ηθικής του Πανεπιστημίου Αθηνών (Διευθ. Καθηγήτρια Καραμάνου Μ.), έχουμε θησαυρισμένη μιαν ελάχιστα γνωστή στη βιβλιογραφία επιστημονική μαρτυρία ενός ειδικού Παθολόγου της εποχής.
Πρόκειται για τον νεαρό γιατρό, Μιχαήλ Χ. Σαρακηνό, Επιμελητή της Α' Παθολογικής Κλινικής του Νοσοκομείου του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού (Ε.Ε.Σ.), στην Αθήνα. Η Ιστορία της Ιατρικής σε καιρούς που ενίοτε παραγκωνίζεται ως και αυτή η ίδια η αναγκαιότητα διεκδίκησης καταβολής των γερμανικών κατοχικών αποζημιώσεων, έρχεται ν' αντιπαραβάλει μνήμες επιστημονικής αλήθειας, όπως αυτές προκύπτουν από τον έμπρακτο κοινωνικό ρόλο ενός κλινικού γιατρού της Κατοχής.
Την ηρωική Λέλα Καραγιάννη συνέδραμε καθόλη τη διάρκεια της αγωνιστικής της δράσης στο πλαίσιο της υπ' αυτής συσταθείσας αντιστασιακής Οργάνωσης Φυγαδεύσεων, Πληροφοριών και Δολιοφθορών «Μπουμπουλίνα», ως αφοσιωμένος συνεργάτης και προσωπικός της γιατρός, ο Μιχάλης Χ. Σαρακηνός. Το ιατρικό του δώμα (αρ. 301) στο Νοσοκομείο του Ε.Ε.Σ. διατίθετο στην Λ. Καραγιάννη που το είχε μετατρέψει σε μυστικό της στρατηγείο κρύβοντας απόρρητα έγγραφα ανάμεσα στα διπλά σκούρα χαρτιά της συσκότισης των παραθύρων και κάνοντας χρήση του ιδιαιτέρου τηλεφώνου του γιατρού. Ο δε Μ. Σαρακηνός τήν εσύστηνε σαν αδελφή του στο Νοσοκομείο, προς δικαιολόγηση της χρησιμοποίησης του προσωπικού του γραφείου.
Η προκείμενη ερευνητική του μελέτη υπεβλήθη στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών ως «Διατριβή επί Διδακτορία» τον Απρίλιο 1942, της καμπύλης της επισιτιστικής κρίσης ευρισκομένης στην αρχική αποκλιμάκωσης, αμέσως μετά το απώτατο μέγιστο σημείο της.
Πολύτιμες ιστορικές πληροφορίες δηλωτικές των επιπτώσεων του Μεγάλου Λιμού στην Αθήνα αναδύονται μέσα από την έρευνα αυτή.
Κατ' αρχάς, προκρίνεται επιστημολογικά ο ιατρικός όρος «Λιμός», έναντι του προταθέντος υπό του Καθηγητή Παθολογίας ΑΠΘ και Διευθυντή της Παθολογικής Κλινικής του Γενικού Κρατικού Αθηνών, Μιχαήλ Πετζετάκη, όρος «Τροφοπενία».
Ο Σαρακηνός εξηγεί πως τα προβλήματα υποθρεψίας άρχισαν να εμφανίζονται τον Αύγουστο 1941. Η αθρόα εισροή υποσιτισμένων Αθηναίων στην Παθολογική Κλινική του Ε.Ε.Σ. ξεκινά από τον Οκτώβριο '41 – « τούτο διότι απητήθη δίμηνον διάστημα, ίνα οι υπόσιτοι καταστώσιν ασθενείς μέχρι σημείου, ώστε να επιβάλεται η εις το Νοσοκομείον είσοδος αυτών ».
Αποκαλύπτει : « Εντός ολίγων μηνών τα πλείστα των εις τα Νοσοκομεία υπό συνήθεις συνθήκας παρατηρουμένων νοσημάτων εξηφανίσθησαν και αντικατεστάθησαν υπό των εκδηλώσεων της πείνης, αίτινες από του Νοεμβρίου και ύστερον προσλαμβάνουν επιδημικόν χαρακτήρα, ως να επρόκειτο περί λοιμώδους νοήματος. »
Πιο συγκεκριμένα, από την 1η Οκτωβρίου 1941 έως και την 28η Μαρτίου 1942, ο Σαρακηνός καταγράφει 389 εισαχθέντες ασθενείς (όλων των ηλικιών) φέροντες ποικίλες εκδηλώσεις υποσιτισμού.
« Εκ τούτων εξήλθον ιαθέντες 68, εβελτιώθησαν 153 και απέθανον 69, οι υπόλοιποι νοσηλεύονται (σ.σ. κατά την 28η Μαρτίου 1942, οπότε και ολοκληρώνει την καταγραφή του) ».
Ποια η συμπτωματολoγία; Παραπέμπουμε στη διατριβή :
« Ταχεία κόπωσις κατά την βάδισην »,
« Ζάλη ή ίλιγγος, μετά ή άνευ βόμβων των ώτων, σκοτοδίνη με τάσιν προς απώλειαν των αισθήσεων, κυρίως επ' ευκαιρία βαδίσεως »,
« Συχνουρία και νυκτερινή πολυουρία », « Κρυαισθησία, ήτοι δεν δύνανται να θερμανθούν καίτοι σκεπάζονται ή ενδύονται υπερμέτρως »,
« Ελάττωσις ή αναστολή της εμμήνου ρήσεως επί των γυναικών »,
« Ελάττωσις της εκκρίσεως του γάλακτος επί των θηλαζουσών ».
Τονίζονται οι νευρικές εκδηλώσεις του υποσιτισμού: διανοητική σύγχυση (ως επί πελλάγρας), πολυνευρίτιδες, απώλεια οπτικής οξύτητας, ελαττωμένα οστεοτονόντια αντανακλαστικά κ.ά.
Και μια πιο γλαφυρή παρατήρηση :
« Πάντες διατηρούν την αίσθησιν της πείνης, την οποίαν και περιγράφουν ως "λιγούραν" »...
Ποια η όψη των ασθενών; Επισκοπεί ο Δρ Σαρακηνός, και σημειώνει:
Είτε επί «εκδήλου ισχνάνσεως», είτε επί «οιδαλέας όψεως», « η έκφρασις του προσώπου είναι χαρακτηριστική• το βλέμμα ανήσυχον, ικετευτικόν, απλανές »...
Γράφει για τον πρώτο από αριστερά ασθενή της 1ης κλινικής φωτογραφίας : « Από 5 μηνών άπαξ μόνον έφαγε κρέας και ωά, από 3 μηνών εστερήθη ελαίου και βουτύρου. Διατρέφεται μόνον με χορταρικά, ολίγα όσπρια και ολίγον άρτον »...
Αν αναρωτιέστε για την έκβαση της νόσου των εικονιζομένων :
« Εξελέξαμεν κατά προτίμησιν τα περιστατικά εκείνα, εις τα οποία υπάρχει ο νεκροτομικός έλεγχος, εις τρόπον ώστε να αποκλείεται η επέμβασις πάσης άλλης αιτιολογίας, εκτός του υποσιτισμού, εν τη παραγωγή των εν ζωή παρατηρηθέντων φαινομένων ».
Η πείνα έπληξε και επωνύμους της εποχής.
Ο διπλωμάτης, δημοτικιστής Χριστόφορος Ι. Χρηστίδης (1899-1982), που διετέλεσε νομικός σύμβουλος στην Ελλάδα του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού κατά την Κατοχή, παραθέτει στο Ημερολόγιό του μαρτυρίες που αφορούν στον ποιητή, Κώστη Παλαμά (1859-1943), όσο και στον πολυμαθή πρωτεργάτη του δημοτικισμού (φυσικομαθηματικό, χημικό και γεωπόνο) Ελισαίο Γιαννίδη (σ.σ. Σταμάτιο Σταματιάδη) (1865-1942).
Πριν τίς δούμε, αξίζει να σταθούμε στα εξής αποσπάσματα από τα απομημονεύματά του : « Τα στομάχια και τα έντερά μας λειτουργούν με τρόπο που να μην τα νιώθουμε αλλιώς παρά με την πείνα μας. Ποτέ δεν υποφέραμε λιγότερο παρ’ όσο τώρα (σ.σ. από έλκος και δυσπεψία) »,
« …το ψωμί μας είναι σχεδόν αποκλειστικά από καλαμπόκι και λούπινα. Μόλις κρυώσει γίνεται σκληρό και θρει σαν αμμοκονίαμα κακής ποιότητας. »,
« …η σκυλοφαγία είναι τώρα στην ημερήσια διάταξη, αφού η σειρά της αλογοφαγίας πέρασε - ελλείψει αλόγων. »
« Έμαθα από πηγή Σικελιανού πως η Ναυσικά Παλαμά (σ.σ. κόρη του ποιητή) πήγε να παρακαλέσει τον Λογοθετόπουλο, υπουργό της Παιδείας, να διευκολυνθεί κάπως ο Παλαμάς για τον επισιτισμό του, γιατί είναι 82 ετών και δεν βρίσκει τα απαραίτητα είδη διατροφής. »
Για τη νόσο του Ελ. Γιαννίδη : « … πέρασα από της Αμαριώτη για να τήν πάρω (σ.σ. για επίσκεψη στον βαρέως νοσούντα δημοτικιστή), μού είπε να τήν περιμένω να ντυθεί. Κι ύστερα : « Περιμένετε μονάχα να τού κόψω λίγους μενεξέδες. – « Μενεξέδες; Δεν τού πάτε καλύτερα κανένα αυγό από τις κοτούλες σας; » (Αφότου αρχίσαμε να πεινούμε, οι κότες ονομάζονται πάντα κοτούλες). Δεν άκουσα τί μού απάντησε από την κήπο της. Πάντως, είχε δίκιο : Τού Γιαννίδη τού χρείαζονταν πια οι μενεξέδες περισσότερο παρά το αυγό. »… Ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης μού είπε : « Είναι φοβερό! Βρισκόμαστε σε τέτοια κατάσταση (σ.σ. από την πείνα) που ούτε για τον θάνατο του Γιαννίδη δεν είμαστε σε θέση να πενθήσουμε! » Αλήθεια… »
Διαβάστε περισσότερα στην ηλεκτρονική έκδοση του « Βήματος της Κυριακής » tovima.gr
